सानीको साहसदेखि मेरो साहससम्म

सिहंदरवारअगाडिको सडकको पेटीमा निलो शिरीष ढकमक्क भएर फुल्न थालेको छ । म काठमाडौं आउनअघि निलो शिरीष मैले पारिजातको शिरीषको फूलमा मात्र पढेकी थिएँ । यसरी देख्न पाएकी थिइनँ । निलो शिरीष देखेर म रोमान्चित हुन्छ । मलाई आफू पारिजातको शिरीषको फूलमा रुपान्तरित भएझैं लाग्छ र आफूलाई विश्लेषण गर्न थाल्दछु । धेरै हौसला, उत्साह र शक्ति लिएर काठमाडौं आएकी छु । म कीर्तिपुरबाट र्फकदै छु । गाडी जाममा छ । एकपछि अर्को गाडी आफ्नो अस्तित्वको शङ्ख फुकिराखेका छन्-कान खानेगरी । फेरि उनीहरूले ओकेलीरहेछन् विषाक्त धूवाँ पनि उसैगरी । सायद यिनीहरू पनि दिनभरिको चक्करमा दिक्क मानेर विद्रोहोग्नी ओकेली रहेछन् । यतातिर मेरा शरीरका पार्टपूर्जा पनि उसैगरी विद्रोहको सिटी बजाइरहेछन् । सबै जोर्नीहरू दुखेर अहिले उछिटिएर टुक्रन्छन्झै भएका छन् । हे इश्वर ! मलाई शक्ति देऊ, मेरो साधना मेरो तपस्या यसरी भङ्ग नगरी देऊ । म इश्वरसँग कामना गर्दछु । मस्तिष्कभरि विश्वविधालयमा प्राध्यापकहरूले पढाएका पाठहरू र प्राध्यापकका आ-आफ्ना पढाउने शैलीहरू घुमिरहेका छन् । फेरि र्फकदा बाटामा गर्नुपर्ने कामको लामो लिस्ट मस्तिष्कमा छ । वर्षौदेखि क्याम्पसीय जीवन बिताउने सपना अहिले पुरा भएको छ । कहिलेकाहीँ यो सपना हो कि जस्तो लाग्छ । तर होइन यो विपना हो यो मेरो सङघर्षको प्रतिफलको । यो मेरो विद्रोहको प्रतिबिम्ब हो ।
कीर्तीपुरको मेरो अध्ययनको कुरा गर्दा मैले साहित्यको चर्चा गरिनँ भने अधुरो हुन्छ र साहित्यको चर्चा गर्दा मेरो स्वास्थ्यको चर्चा गरिनँ भने झनै अधुरो हुन्छ । यी तीन कुरा मेरो वर्तमान जीवनमा एकअर्कामा चुम्बकीय शक्ति बनेर आकषिर्त छन् ।
ती तीनै कुराको पृष्ठभूमिमा मेरो जीवनको विगतको यो कथा उभिएको छ । कान्छीछोरी जन्मेपछि करीब तीनचार महिना पछाडि मेरो घुडाँ दुख्न थाल्यो । मैले घुडाँको चेकअप स्त्रीरोग विशेषज्ञलाई गराएँ । उसले हर्मोनको इन्जेक्शन दिएको रहेछ । हर्मोनको इन्जेक्शन भन्नेकुरा पछि मलाई थाहा भयो । त्यो इन्जेक्शन लगाएपछि म यति सारो मोटाएकी सबैजना छक्क पर्थे । मलाई खाने कुरा यति धेरै रुच्थ्यो त्यो भनिसक्ने अवस्था थिएन । प्रत्येक दिन बेलुका दालभात तरकारी मनग्ने भएर पनि दुईवटा अण्डाको अमलेट र एक गिलास दूध अनिवार्य चाहिन्थ्यो । त्यो दूध एक जना बहिनीले ल्याउथी । त्यो दूध गन्हाउथ्यो । उसलाई भन्दा जहिले डब्बा गन्हाएको भन्थी । यसरी त्यो दूध धेरै पिउने म मात्र थिए । मैले एकदिन पत्रिकामा पढे भैसीलाई तुरुन्त दूध पगार्ने इन्जेक्शन लगाएर यसरी दूध दुहिन्छ भनेर र त्यस्ता दूधले क्यान्सर हुने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यसपछि मैले त्यो दूध खान छाडेँ । त्यसपछि मेरो जीवनमा केही उतारचढाव भयो मैले सत्यको पक्षलिदा ठूलो तीतो यथार्थ भोग्नु पर्यो । जुन यथार्थ सँगै मैले अस्तित्ववोधको पीडामा पिल्सनुपर्यो । म रातभर त्यसपीडाले जलिरहन्थे । त्यसै पनि मेरो पढ्ने बानी थियो । त्यो पीडाले मलाई झन साहित्यीक अध्ययनतिर लगायो । त्यस पीडालाई मैले प्रतिभामा परिणत गरेँ । चारपाँच वर्षेखि पाण्डुलिपि रुपमा थन्किएको सानी छाप्न काठमाडौं आए ।
काठमाडौँ आएपछि मेरो पेटमा अचानक समस्या देखिन थाल्यो । पेट असाध्यै दुख्ने र दुखेपछि ट्याइलेट जानुपर्ने र गएपछि हातखुट्टा गलेर उभिनै नसक्ने हुने । विमारको यो लक्षणपछि विराटनगरमा डा. ज्ञानेन्द्र गिरिका चेक अप गराए । इन्डोस्कोपि गरेपछि आन्द्रा सुन्निएको र लिभरमा खराबी देखियो । एक महिनाको औषधि सेवन गरेपछि पनि विमार जस्ताको तस्तै थियो । त्यसपछि अर्को डाक्टरलाई जचाएँ । उसले पित्तथैलीमा बोसो जमेको छ र त्यो पित्तथौली काटेर फ्याक्नुपर्ने सल्लाह दिए । म फित्तथौली फ्याक्न काठमाडौँ आउन तयार भएँ । त्यसको दुइदिन अगाडि स्कुलमा निशुल्क स्वास्थ्य शिविर थियो । त्यो स्वास्थ्य शिविरमा सकीनसकी गए तर मेरो स्वास्थ्य स्थिति विग्रदै गयो. ।उभिन नसक्ने अवस्थामा भयो । त्यसपछि एकजना सर शशी श्रेष्ठज्यूको सहयोगमा घर आए ।
काठमाडौँ आएपछि डा. सरोज धिताललाई देखाए । उहाँले पित्तथैलीको बोसोले मात्र यो समस्या नहुन सक्छ एकपल्ट फिजिसियनलाई देखाउनुहोस् भनी सल्लाह दिनुभयो । धेरै मुश्किल पछि डा. सुन्दरमणि दिक्षितसँग भेट भयो । उहाँले बिहान धेरै ध्यू भएको परिकार खाएर रगत जचाउनुहोस् भन्नुभयो मैले सोही गरे । रिपोर्ट हेरेर के भन्नुभयो भने तपाईको रगतमा केही खराबी छ ध्यू र डाल्डामा बनेको परिकार नखानु होला । यति भनेर उहाँले एक महिनाको औषधि दिनुभयो । औषधि खादै जाँदा केही विशेक भएपनि हातखुट्टाका छाला लाटिएझँै भए । यो कुरा डाक्टरलाई अवगत गराउँदा औषधि खान छोड्ने सल्लाह पाएँ । त्यसपछि अर्को विकल्प अप्रेशन गर्नु नै थियो अप्रेशन डा. सरोज धितालबाट भयो । उहाँ अत्यन्त मिजासिलो र असल हुनुहन्थ्यो । यसबेला सानीले साझा बालपुरस्कार प्राप्त गरिसकेको थियो । अप्रेशनताका काठमाडौं बहिनीजुवाइ मिना र माधव बस्नेतको सहयोग तिरिनसक्नु भएर रह्यो । यति विमारी हुँदा पनि मेरो साहित्यलेखन दूवो मौलाएझैँ मौलाएको थियो । अझ स्पष्ट भन्दा जतिजति म अस्वस्थ्य हुन्थे उति साहित्य लेखन अघि लागेर हिँड्थ्यो । अप्रेशन गरेपछि चाहिँ मेरो स्वास्थ्य स्थिति अत्यन्त नाजुक भयो । म उठेर बस्न सक्दिनथेँ चियाको गिलास मुस्किलले उठाएर खान्थे । लाग्थ्यो जीवनको यो अन्तिम क्षण हो । यो अवस्थामा पनि म सानीको भाग दुईको लागि चिन्तित भइरहन्थे । घरमा सबैबाट लेख्न र पढ्न पूरै बन्देज लगाइएको थियो । धेरै अघिदेखि सानीको साहसको विषयवस्तु सोचिरहेकी थिएँ । शरीर अशक्त भएपनि मस्तिष्क क्रियाशील थियो र तर लेख्नलाई हात लाग्दैनथ्यो । मुश्किलले सानीको साहसको पहिलो खेस्रा तयार गरेँ । त्यो छोटो थियो र अहिलेको जस्तो विस्तृत थिएन । त्यो खेस्रा परशुदाइलाई हेरिदिनु होला भनेर पठाए । दाजुले त्यो खेस्रा त्यति राम्रो छैन भनेर ठाँउठाउँमा कमेन्ट गरेर पठाउनु भयो । वास्तवमा त्यो राम्रो छैन भन्ने मेरो पनि मनमा थियो ओछ्यानमा सुतेको अवस्थामा कल्पना गर्ने समय म सँग प्रशस्त थियो तर लेख्न र कम्प्युटरमा बस्न मनाही थियो अब मैले सम्पूर्ण रूपमा अहिलेको सानीको साहसको विस्तृत विषयवस्तु मस्तिष्कमा तयार गरेँ । त्यसपछि लुकीलुकी लेख्न थालेँ । लेख्दा हात दुखेर खपी नसक्नु हुन्थ्यो । आँखाबाट आँसु तररर झर्थे र हातलाई थिच्दै, मिच्दै लेख्ने गर्दथे । असह्य भएपछि लेख्न छाड्थे । मर् इश्वरलाई प्राथना गर्दथे । हे इश्वर मेरो साधना खेर नजाओस् यो कृति सबैको प्रिय बनोस् । लेखिसकेपछि म आफू सन्तुष्ट भए । मैले सानीलाई न्याय गरेजस्तो लाग्यो र परशुदाईलाई हेरिदिनु भनी पठाएँ । परशुदाईले भन्नुभयो बहिनी सारै राम्रो लेख्नु भएछ मैले सास नै नफेरी पढिसिध्याएँ । त्यो कथावस्तु लेखि सक्दानसक्दा सासू सिरियस हुनुहुन्थ्यो । मेरो सासू चौरानब्बे वर्षो हुनुहुन्थ्यो । सासू बित्नुभयो भने मैले उपन्यास पूरा गर्न सक्दिन वा विषयवस्तु बिर्सन्छु भनेर नै मैले हतार गरेकी थिएँ । सासू बित्नुभयो मेरो स्वास्थ्यमा अझ प्रतिकुल असर पार्यो । मैले ध्यू खान नहुने सासू बित्नुहुँदा ध्यू खानुपर्यो । मेरो स्वास्थ्यस्थिति झन बिग्रियो । मैले स्कुलमा छ महिनाको विदा लिएकी थिएँ । फेरि डाक्टरलाई देखाएँ । उसले इन्डोस्कोपी गर्यो स्टोम्याग (भातेभुडी) एकदमै फुलेको देखायो र एक महिनाको औषधि दियो । एक महिनासम्म औषधि खाँलाखाँदै मलाई अर्को असर के पर्यो भने भोक लागे जस्तो भइ रहने, आन्द्रा चुडिने गरी दुख्ने र चक्कर लाग्ने जस्तो त्यपछि मर्छ कि मर्छु जस्तो हुने । त्यसपछि डाक्टरको सल्लाहअनुसार त्यो औषधि खान छोडे । त्यसपछि एकदमै मुख बार्ने जस्तै - दूध, दही, ध्यू, माछा, मासु र चिल्लो चिजबिज नखाने गरेपछि स्वास्थ्य राम्रो नभए पनि सामान्य अवस्थामा चाहिँ रह्यो त्यसपछि सानीको साहस छाप्ने दायित्व छँदै थियो र घरमा आफू विमारी भएपछि तीन छोराछोरीको रेखदेख राम्ररी गर्न सकेकी थिइन् । जसो तसो व्यवहार चल्दै गयो ।
मैले साहित्यमा लागेको घरपरिवारलाई त्यति निको लागेको थिएन कसैबाट सहयोग र प्रोत्साहन पाएकी थिइन् । यसको कारण मेरो खराब स्वास्थ्य स्थिति हुन सक्थ्यो । साहित्यप्रतिको लगाव र मेरो खराब स्वास्थ्यस्थिति जुम्लयाहा भएर जन्मेका थिए मैले उपन्यास लेखिसकेको तीन महिनापछि श्रीमानलाई सानीको साहस छाप्नलाई मनाएँ । त्यसपछि काठमाडौँमा अनिल पौडेलको सहयोगमा सानी छाप्न र भूमिका लेख्न परिबन्द मिलाएँ । यस अवसरमा मित्र दिनेश पौडेलले धेरै सहयोग गर्नुभयो । वास्तवमा साहित्यले लेखनको प्रारम्भिक चरणमा मित्र दिनेश पौडेलको सहयोग अवर्णनीय छ । त्यस्तै परशुदाइको आत्मीयता र हार्दिकता र प्रेरणाले मलाई एउटा उचाइमा पुर्यायो जहाँबाट हरदम दायित्व र चुनौतिका दृश्यहरूले मलाई झकझकाइ रहन्थ्यो । वास्तवमा दाजु बहिनीको पवित्र सम्बन्धको एउटा सफल उदाहरण थियो त्यो । सानीको साहस छापिने बेलामा विभिन्न सोच्दै नसोचेका बाधा अड्चनहरू आउँथे । झण्डै यसको सबै काम मिलाएर प्रेशबाट छापिन छ महिना लाग्यो मलाई अत्यास लाग्यो सकेसम्म चाँडो होस् भन्ने चाहन्थे तर त्यो हुँदैनथ्यो जे भएपनि छापिएर आयो यसमा मैले सन्तोष मानेँ । यो पुस्तकको राम्ररी विमोचन गर्ने धोको थियो तर त्यो विभिन्न प्राविधिक कारणले पूरा हुन सकेन । किताब छापिएर आएपछि पद्नलाई केही पत्रकार र साथीहरूलाई बाँडे । उनीहरूको प्रतिक्रिया यस्तो थियो ।
'तपाईको किताब पढ्न थालेपछि मेरी छोरीले छोड्नै मानिन । भात खान बोलाउँदा पनि आइन कस्तो किताब लेख्नु भएछ - '
'तपार्इँको किताब पढेर मलाई तरक्क आँशु आयो ।
' मेरो छेाराहरूले तपार्इँको किताब रातभर बत्ति बालेर पढिसिद्धाए । ' यस्ता प्रतिक्रियाहरू धेरै आए । केही कमले चाहिँ अन्धविश्वास र रुढीगत भएकोले बालबालिकाको मस्तिष्कमा नराम्रो असर पर्न सक्छ भन्ने तर्क दिए । यस कुराको खण्डनचाहिँ मैले आफ्नो पारामा राम्ररी दिएँ ।
मेरो विद्यालयमा मैले मेरा साथीहरूलाई किताब 'किन' भन्न सकिनँ । एउटा, दुइटा पुस्तक बिक्रीसम्बन्धी नमीठो घटनापछि म कसैलाई मेरो पुस्तक किन भन्दिनँ । सित्तैमा बाट्न पनि सकिनँ । एउटी साथीकी छोरी केही ठूली भएकाीले उसलाईचाहिँ 'किन छोरीलाई काम लाग्छ' भने । उसले पनि किनी । किनेको आठदस दिनपछि स्कुलका सबै साथीहरूलाई अचम्म मान्दै भनी -'ओहो ! कति राम्रो किताब लेख्नु भएछ । मत कति ठाउँमा रोए । मेरो छोरी र मैले पढे । कस्तो अचम्मको राम्रो छ ।' त्यसपछि सबैले कञ्जुस्याई नगरी किनिदिए ।
यो पुस्तकले कुनै पुरस्कार प्राप्त गर्नुपर्छ र नेपाली बालसाहित्यमा एउटा उत्कृष्ट पुस्तक हो भन्ने मलाई लागिरहन्थ्यो । किनभने आफ्नो पुस्तकको पहिलो समालोचक लेखक आफैँ हो अरे । त्यसैले मैले यो अनुमान गरेकी थिए नभन्दै अन्तर्राष्टिय नेपाली साहित्य समाज अमेरिकाको सर्वोत्कृष्ट नारी हस्ताक्षर पुरस्कार प्राप्त गर्यो ।
मैले सानीको साहस त लेखिसकेकी थिएँ । तर आफ्नै जीवनको साहस देखाउने समय आइसकेको थियो । मलाई धेरै दायित्व र चुनौति थपिँदै गए । बालसाहित्यका छापिनुपर्ने परिमार्जन गर्नुपर्ने धेरै पुस्तक धेरै थिए । त्यस्तै पौढ साहित्यका निबन्ध, कथाहरू धेरै थिए । जागिरे जीवनले केही गर्न पाएकी थिइन्ँ । विधालय विदा पाउन मुश्किल पर्दथ्यो । वास्तवमा त्यसबेला बन्द, हडताल नहुने हो भने म केही लेख्न सक्दिनथेँ । त्यही बन्द हडतालमा प्राय म कथाहरू लेख्थे । किनभने एउटा कथा लेख्न मलाई दिनभरिको समय चाहिन्छ । फेरि दुइ छोरी काठमाडौंमा क्याम्पस पढ्दै थिए उनीहरूको पिर लाग्दथ्यो । स्कुलबाट खासै हार्दिकता र आत्मीयता पाइनँ जसले गर्दा पनि मलाई विद्यालय छोड्न गारो भएन । नत्र भने चौधवर्षजागिर खाएको ठाउँ गारै पथ्र्यो होला । काठमाडौ आउनुको अर्को विकल्प थिएन । तर आएर के गर्ने - मेरा दुइवटा रोजाई थिए- एउटा पैसा कमाउन व्यापार विजनेश गर्ने वा साहित्यमा लाग्ने र अध्ययन गर्ने । मैले दोस्रो रोजाई रोजेर पुर्णरुपले साहित्यमा समर्पित भएर किर्तीपुरमा स्नाकोत्तर पढ्न लागे नेपाली विषयलिएर ।
काठमाडौ आउनु मेरो साहसिक कार्य थियो । दाजु गोबिन्द भट्टर्राई भनिरहनुहुन्थ्यो- 'बहिनी कुन आँटले यसरी आउनु भयो -' यसको उत्तर मसग पनि थिएन । त्यस्तो ठूलो आट त मैले पाएकी थिइनँ । र्सवप्रथम त म यहाँ आउनु नै विद्रोह थियो । मेरो श्रीमान र बुबाआमाले पटक्क रुचाउनु भएको थिएन । घर व्यवहार, इष्टमित्र आफन्त भएकालाई यति सजिलो पनि नहुँदो रहेछ । तर मैले आउने चाहिँ आँट गरे । स्कुल छोड्दा केही रकम र दुइटा घडेरी बेचेर आएको थिए । म सँग लगभग पाच - छ लाख रुपैया थियो । त्यही रकमले तीनवटा पूस्तक छाप्नुपर्ने, चार छोराछोरीको लालनपालन गर्नुपर्ने, कृष्णले गोवर्धन पहाड उचाले झै महङ्गीलाई उचालेर बाच्नुपर्ने मन सारै अत्यासिन्थ्यो । सोच्थेँ साँच्चै म कुन आँटले काठमाडौँ आए ।
यहाँ आएर अरू कुरापनि सजिलो थिएन । हातमा पैसा भएपनि ग्यास थिएन, पानी थिएन । इटहरीमा सब व्यवस्थित थियो । यहाँ सबैतिर आफै दोडनुपर्ने फेरि खराब स्वास्थ्यस्थिति हरदम थकान र हैरान मात्र लाग्थ्यो । इटहरीमा हुँदा साथीहरू भन्थे 'तपाई काठमाडौ गएपछि धेरै गर्न सक्नुहुन्छ । यही हुँदा त यति धेरै गरिसक्नुभयो ।' मलाई पनि होला जस्तो लाग्थ्यो । तर अपरिचित ठाउँ, कतिकुराको मेलोमेसो नहुँदा धेरै दुःख पाएँ । यद्धपि बहिनी गीता र मिनाले मनग्गे सहयोग गरे । उनीहरू हात भइदिए, खट्टा भइदिए । म त मात्र सिंगो शरीर थिएँ । मलाई लाग्न थाल्यो म केही गर्न नसक्ने रहेछु । स्वास्थ्यस्थिति झन बिग्रियो । कैयौँ दिन विश्वविद्यालय जान्न थिएँ । मलाई लाग्यो म केही दिनको पाहुना हुँ मैले यस धर्तीमा केही राम्रा पुस्तक छोडेर जानुपर्छ जसले गर्दा बच्चादेखि वृद्धसम्मको स्पन्दनमा राज गर्न सकूँ । त्यसपछि म पाठ्यपुस्तकमा भन्दा साहित्य लेखनमा एकाग्र हुन्थेँ । 'समयको क्यानभासमा‘ त तयार गरेर भूमिकाको लागि गोबिन्ददाजुलाई बुझाइसकेकी थिएँ । मलाई कथोपन्यास ‘क्यानभासमा कोरिएका कथाहरु‘ चाहिँ चाडै सकौँ भन्ने लाग्यो र भटाभट केही कथाका सिरिज लेख्न थालेँ । अहिले तिनै कथाका सिरिजहरु विभिन्न पत्रपत्रिकामा आइरहेका छन् ।

प्रस्थानबिन्दुको अभिव्यक्ति मेरो जीवनको दैनिकी भएको थियो त्यसबेला । वास्तवमा सङ्र्घर्ष र सम्झौता जीवनको मिलनबिन्दु भएर बाँचेका छन् अहिले पनि मेरो हृदयमा ।